Over Frege en namen in de fictie

Gotlob Frege (1848 – 1925) was de grondlegger van de moderne logica en een overtuigd anti-psychologist. Volgens Frege hield de logica zich niet bezig met beschrijven hoe de mens daadwerkelijk denkt, maar schrijft de logica voor hoe de mens moet denken. Logica is dus niet descriptief, maar normatief.

Frege stelt in zijn werk Der Gedanke – eine logische untersuchung dat het doel van de logica “de waarheid” is, zoals het doel van de esthetica “de schoonheid is” en het doel van de ethiek “het goede” is . Die waarheid kan volgens Frege inzichtelijk worden gemaakt door het predikaat op te vatten als een wiskundige functie.

In zijn werk On Sense and Reference introduceert Frege de begrippen Sinn und bedeutung. Eigennamen hebben volgens Frege een Sinn én een Bedeutung. De eigennaam is elke uniek bepalende uitdrukking. Bijvoorbeeld ‘Michael Jackson’, maar ook beschrijvingen zoals ‘op de hoek van het Neude en de Voorstraat’.

De Sinn staat voor de betekenisinhoud van een eigennaam. De Sinn van het woord ‘Loodgieter’ is de betekenis zoals die te vinden is in de Dikke van Dale: “loodgieter: iemand die beroepsmatig aanleg en onderhoud verzorgt van cv, waterleiding en sanitair.” De Bedeutung van ‘Loodgieter’ zijn alle objecten die in de werkelijke wereld aan die omschrijving voldoen. Anders gezegd, de Sinn staat voor de betekenisinhoud terwijl de Bedeutung staat voor de betekenisomvang. Of simpeler gezegd, de Sinn staat hier voor de definitie van de eigennaam en de Bedeutung voor alle loodgieters waarnaar de eigennaam in de werkelijkheid verwijst.

Volgens Frege’s theorie is er bij eigennamen altijd sprake van een Sinn én Bedeutung. Maar hij loopt daarbij op tegen een probleem. Dat probleem openbaart zich wanneer het fictie betreft. In de fictie kan er geen sprake zijn van een Bedeutung, fictieve eigennamen verwijzen namelijk niet naar een object in de werkelijkheid. Zo heeft de naam ‘Sherlock Holmes’ geen Bedeutung, want Sherlock Holmes bestaat niet in de werkelijkheid en ‘Sherlock Holmes’ verwijst dus niet naar een object in de werkelijkheid. Frege stelt dat eigennamen in de fictie wel een Sinn hebben, maar geen Bedeutung.

Nu, hoe is dat mogelijk? Hoe kan een eigennaam géén Bedeutung hebben. Frege zegt in zijn werk On Sense and reference dat wanneer het kunst betreft de Bedeutung niet relevant is. De Bedeutung is pas dan van belang wanneer er moet worden bepaald wat de waarheidswaarde van een bepaalde zin is. Maar aangezien in de fictie waarheid geen voorwaarde is, is de zoektocht naar die waarheid ook irrelevant. Zouden we die toch ondernemen uit puur wetenschappelijke motieven, dan ondergraven we daarmee het doel van kunst.

Eigennamen hebben echter wel een Sinn. Ook dit lijkt in het geval van fictie een probleem op te leveren. Want hoe kan er een definitie bestaan van ´Sherlock Holmes´als hij niet bestaat. De oplossing ligt in het gegeven dat gedachten niet gebonden zijn aan de werkelijkheid. Het is mogelijk om gedachten te hebben met een Sinn die zich niet ophoudt in de werkelijkheid. Een kunstenaar kan een wereld creëren buiten de objectieve, waarneembare werkelijkheid waarin ´Sherlock Homes´een Sinn heeft. Door überhaupt te schrijven over deze ´Sherlock Holmes´ geeft de kunstenaar zelfs aan dát er een Sinn moet zijn en de toehoorder gaat er vanuit dat er een ´Sinn´ aanwezig is. Het noemen van ‘Sherlock Homes’ is voldoende basis voor de aanname dat er een Sinn aanwezig is.

Het ontbreken van een Bedeutung levert zoals Frege zelf ook (impliciet) zegt, een probleem op. Het is van een zin zoals ’Sherlock Holmes woonde in Bakerstreet’ niet te bepalen wat het waarheidsgehalte is. Het ontbreken van die Bedeutung zit dat in de weg. Toch voelen we bij het lezen van deze zin intuïtief aan dat deze zin op de een of andere manier waar is. Dus hoewel Frege zegt dat het niet nodig is om in de kunst de waarheid van een dergelijke zin te bepalen, doen wij dat wel en kunnen wij dat feitelijk ook.

Ook hier is van belang dat onze gedachten niet begrensd zijn door de werkelijkheid. In de wereld die door de kunstenaar wordt gecreëerd heeft de zin ’Sherlock Holmes woonde in Bakerstreet’ een Bedeutung. Deze gecreëerde realiteit bevat een ‘Sherlock Holmes’ die ‘in Bakerstreet woonde’. Uitgaande van dat idee is het dus ook mogelijk om de waarheid van dat gegeven te bepalen. Dat doen wij dan op aangeven van de schrijver. Als deze stelt dat ’Sherlock Holmes woonde in Bakerstreet’ en stelt dat ‘Sherlock Holmes’ bestaat in deze fictieve wereld, dan is er dus een Bedeutung en kan er een uitspraak worden gedaan over het waarheidsgehalte van de zin ’Sherlock Holmes woonde in Bakerstreet’.

Mijns inziens is dit ook de manier waarop er tegen eigennamen in de fictie moet worden aangekeken. Wanneer een schrijver een verhaal vertelt, zal de toehoorder dat verhaal aannemen zoals de schrijver het brengt. Als de schrijver stelt in zijn verhaal dat ‘Sherlock Homes’ en dus in de fictieve werkelijkheid zoals geschapen door de schrijver, niet bestaat, dan neemt de toehoorder dat aan. Op basis van deze aanname zal de toehoorder in dat geval de zin ’Sherlock Holmes woonde in Bakerstreet’ beoordelen als onwaar aangezien de schrijver in zijn fictieve werkelijkheid had bepaald dat ‘Sherlock Holmes’ niet bestaat.

De fictieve werkelijkheid en de objectieve werkelijkheid zijn twee verschillende realiteiten die elk vanuit hun eigen basis moeten worden onderzocht en beoordeeld. De Bedeutung in de fictieve werkelijkheid hoeft niet perse te verwijzen naar een object in de objectieve werkelijkheid. Terwijl dat andersom wel een voorwaarde is: de Bedeutung van een eigennaam in de objectieve werkelijkheid moet altijd verwijzen naar een object in de objectieve werkelijkheid.

Een eigennaam in de fictie heeft dus zowel een Sinn als een Bedeutung. Dat blijkt ook uit het volgende voorbeeld: Als een schrijver van een boek een vampier zou beschrijven als zijnde een wezen dat knoflook at en tegen zonlicht kon, zouden wij stilstaan bij (en naar alle waarschijnlijkheid twijfelen aan) de waarheidswaarde van dat verhaal. Dat komt omdat binnen de grenzen van fictie wij weten dat vampieren niet tegen zonlicht of knoflook kunnen. Het feit dat we überhaupt stilstaan bij de waarheidswaarde van een dergelijk verhaal of dergelijke statement, leidt ertoe dat we kunnen concluderen dat er sprake is van een Bedeutung. Die is namelijk nodig om te komen tot een conclusie over de waarheidswaarde van een zin. Er is dus wel degelijk een uitspraak te doen over de waarheidswaarde van een uitspraak ook als het om fictie gaat en om eigennamen die geen Bedeutung hebben in de objectieve werkelijkheid. Fictie is daarmee dan ook direct geen grenzeloos vrij speelveld voor kunstenaars, maar een wereld op zichzelf met eigen regels en normen. Maar ook kunstenaars zijn aan díe regels en normen gebonden.

Samenvattend is mijn conclusie dat Frege niet helemaal gelijk heeft en dat een fictieve eigennaam wel een Sinn én een Bedeutung kan hebben. Zolang die Bedeutung wordt getoetst aan een object in de fictieve werkelijkheid. Het is te gemakkelijk om te stellen dat namen in fictie alleen een Sinn hebben en daarmee dus te stellen dat de waarheidswaarde van zinnen waarin een dergelijke naam voorkomt niet te bepalen is of niet relevant zou zijn. ‘De vampier Lestat kwam uit New Orleans’ is waar doordat Anne Rice een werkelijkheid heeft geschapen waarin de vampier Lestat inderdaad van origine uit New Orleans kwam. De zin ‘De vampier Lestat kwam uit Utrecht’, is dan ook niet waar. Het bepalen van de waarheid van een dergelijke zin is wel degelijk van belang nog los van de esthetische waarde van de gevormde zin of het vertelde verhaal. Het verhaal is alleen begrijpelijk wanneer een toehoorder er vanuit gaat dat de door Anne Rice beschreven werkelijkheid zich binnen bepaalde (door Anne Rice gedefinieerde) grenzen begeeft. In dat kader kan een zin over een vampier, die dus per definitie niet bestaat in de objectieve werkelijkheid toch een zekere mate van waarheid bevatten zolang die zich begeeft binnen de grenzen van de fictieve werkelijkheid.